wezeperbrug

DE GASUNIE, DE PIJPLEIDING, ORVELTE, WEZUPERBRUG, MAMMOETEN, EEN WOLHARIGE NEUSHOORN EN NU OOK EEN NEANDERTHALER, EN MOGELIJK EEN TWEEDE SALZGITTER LEBENSTEDT

Het begon in 1991 toen, nabij Orvelte/ Wezuperbrug, in de sleuf die nodig was om een pijpleiding onder het Oranjekanaal door te kunnen trekken, resten van twee mammoeten werden aangetroffen. Er werd een opgraving uitgevoerd. Het was een uitgelezen kans om meer te weten te komen over de directe leefomstandigheden van dit uitgestorven dier van 41.000 jaar voor heden. De dieren hadden geleefd in een redelijk aangenaam droog klimaat, met veel grasland en weinig boombegroeiing, omdat de bodem tot op grote diepte bevroren was. Boven de grond was het gematigd warm, maar daar onder ijzig koud. De mammoetrestanten werden aangetroffen in wat eens het ondiepe water was van een meer of moeras.

In de afgelopen week zou op nagenoeg dezelfde plek weer een pijpleiding onder het Oranjekanaal doorgetrokken worden. Daarvoor moest men weer diep de grond in. Er werd vanuit gegaan dat er ook nu weer pleistocene dieren aangetroffen konden worden. Een onderzoeksteam was er dan ook vanaf het begin bij betrokken.

Bas Hofman, de huisarcheoloog van de Gasunie zegt er dit over: “Tijdens de leidingaanleg in 1991 zijn op deze locatie ook botten gevonden van een volwassen en een kleine mammoet. Omdat deze nieuwe leiding op vijftien meter afstand van de vorige vindplaats ligt, hadden we het vermoeden dat we weer mammoet- en neushoornresten tegen konden komen.” Dat bleek dus het geval te zijn. "Woensdag 23 september werden verschillende botten aangetroffen op een diepte van vier meter”, aldus Bas. “Meest spectaculair is een slagtand van een mammoet. Verder zijn er twee kiezen van een mammoet, een onderarmbeen van de wolharige neushoorn en wat losse botfragmenten gevonden”.

Bij de opgraving is ook Anton Verhagen ingeschakeld als mammoetdeskundige.
Hij zegt over de opgraving het volgende: “Het zou kunnen dat de resten die we nu gevonden hebben, horen bij de opgraving uit 1991. In de kaak die we destijds vonden ontbraken namelijk twee kleinere kiezen en de twee gevonden kiezen lijken daar precies in te passen. De meeste botten in Nederland zijn gevonden door vissers in de Noordzee of door baggeraars. Hierdoor is de exacte vindlocatie nooit bekend. De huidige botten zijn in hun “context” gevonden, dat wil zeggen dat de laag waarin de botten liggen meer informatie kan geven over de omgeving ten tijde van het leven van de dieren. Het onderzoek spitst zich dan ook niet alleen toe op de botten, maar ook op de zaden, pollen en kevers die worden gevonden in de omliggende zandlagen.”

Verhagen ontdekte op een van de botten bijzondere beschadigingen die hij niet als natuurlijk kon interpreteren. “Dat wil waarschijnlijk zeggen dat hier 40.000 jaar geleden een neanderthaler heeft rondgelopen. We zijn de grond uit het vak aan het zeven om te kijken of we vuurstenen terugvinden. Als we stenen werktuigen vinden dan is het 100 procent zeker dat het een werktuig van neanderthalers is.”

Over Anton Verhagen
Verhagen is de oprichter en beheerder van het Archeologisch Paleontologisch Museum Hertogsgemaal te Gewande nabij 's Hertogenbosch. In het museum wordt een compleet bewoningsbeeld gegeven van de omgeving langs de Maas in dat deel van Brabant. Verhagen is de belangrijkste man achter het project 'De Grote Wielen, er was eens...' (pdf-bestand)

We hebben in de media kunnen lezen dat er menselijke bewerkingen op de botten van Wezuperbrug zijn geconstateerd. Volgens Verhagen was de Neanderthaler verantwoordelijk voor de botten in de opgravingsput. Het zou gaan om een afvaldump van een jagerskampement. Verhagen gaat niet over een nacht ijs bij het naar buiten brengen van dergelijke beweringen. Hij zal alle bij hem bekende mogelijke tegenoorzaken hebben overwogen voordat hij tot zijn uitspraak kwam. En dat zijn er meer dan wij kunnen bedenken. Zorgvuldigheid staat bij hem voorop.

Verhagen weet alles van botten en eventuele aanwezige bewerkings sporen en is (misschien wel) de grootste kenner in ons land op het gebied van bewerkingen op botten. Ik herhaal het nog een keer; deze privé-onderzoeker is een buitengewoon goede paleontoloog, in dezelfde orde als Dick Mol. Maar in tegenstelling tot Mol heeft Verhagen veel kennis van bewerkingen op zacht materiaal, dus van werktuigen van bot, been, gewei en ivoor. Kennis over snij- en kapsporen, ontstaan bij slacht, hoort daar ook bij.

Praktijkervaring deed hij op in de zuigputten langs de Maas. Hier was hij lange tijd de enige die alle dierlijke restanten kreeg die er werden opgezogen. Duizenden botten van nu uitgestorven diersoorten zijn er op die manier naar boven gekomen. Ze werden Verhagen's faforiete studieobject. Het inmiddels meer dan veertig jaren werken hieraan zorgde voor een enorme kennisvoorsprong op het gebied van de paleontologie. Wat er in het Hertogsgemaal ligt is maar het topje van de ijsberg van zijn collectie. Ik vertrouw voor 100% op zijn expertise. (KG).

Citaten interviews: Groninger Internetkrant.

Op een gebroken en in de lengterichting gespleten stuk mammoetrib van Wezuperbrug zijn dwarse inkervingen zichtbaar. De foto kan helaas niet verder uitvergroot worden. Maar bij goed kijken is te zien dat de inkervingen lijken overeen te komen met kapsporen. Het karakteristiek daarvan is één scherpe rechte kant met direct daar tegenover een boogvormige afsplintering. Dit gaat op voor kapsporen op botten uit alle perioden. Volgens mondelinge mededeling van Anton Verhagen had hij ze op meerdere botten aangetroffen. Het voorkomen van zoveel in kleine stukken gebroken ribben zou volgen hem ook wijzen op menselijke activiteiten. Hij vond het ook opvallend dat de schedel eveneens in vele kleinere parten was opgedeeld. De wervels waren gebroken op de hardste delen ervan. Dat was ook niet natuurlijk, net als het voorkomen van in de lengte gespleten ribben. Ook dat alles wees volgens hem op mensenwerk. Wel had hij naast de kapsporen vraatsporen van wolven aangetroffen. Dit wees er volgens hem op dat de botrestanten op een afvalhoop hadden gelegen in het water van een ondiep meer of moeras direct naast een menselijke nederzetting. Dit verschijnsel is vaak aangetroffen bij opgegraven kampementen. Het is o.a. bekend van het nagenoeg even oude Salzgitter Lebenstedt, maar ook van het 30.000 jaar oude, dus veel jongere Dolni Vestonice in Tsjechië. Indien de inkervingen op de botten van Wezuperbrug mensenwerk is, dan impliceert dit dat we te maken hebben met een vermoedelijk kampement in de directe nabijheid. Dit zou werkelijk spectaculair zijn. Het zou de Nederlandse beroepsarcheologie een unieke kans bieden om in eigen land het topje van hun kunnen te laten zien. Mijn advies is dan ook; onmiddellijk opgraven, vergroot de Gasunieput rondom en probeer de oever van het pleistocene verzonken meer te volgen. Een goed getrainde graafmachinebestuurder legt in een paar dagen een enorm oppervlak bloot tot op elke gewenste diepte, de bodem is ter plaatse zo zacht als boter.

Op een van de panelen bij de tentoonstelling over Salzgitter Lebenstedt in Wolfenbüttel staat een uitleg over het kampement en de woonomstandigheden. Vrij vertaald staat er:

Bodemprofiel en opgravingspreparaat.
Vindplaats: Lebenstedt/Krähenriede

Het 50.000 jaar oude Neamnderthaler kampement lag niet direct aan het aardoppervlak, maar was door enorm dikke aardafzettingen bedekt geraakt. Al dit materiaal van stenen, zand en slib werd door de rivier, waaraan het kampement lag, aangevoerd en afgezet. Vooral tijdens het afsmeltproces van de laatste ijstijd werd dit proces geïntensiveerd. Op deze manier werden in totaal 4 tot 6 dikke aardlagen over de vindplaats afgezet. De afzettingen konden gedateerd worden.

De site beslaat het kampement op de droge oever langs de rivier en zet zich voort in de bedding ervan. De rivier zelf werd als vuilstort gebruikt. De niet meer bruikbare delen van de jachtbuit werden door de bewoners in het water geworpen, maar daarnaast ook de kapotte gereedschappen, wapens en werktuigen. In de reconstructie is deze situatie zichtbaar gemaakt. Duidelijk is het botafval van de jachtbuit zichtbaar, met daarnaast een stootspeer gemaakt van een aangepunte mammoetrib.

Het zou mooi zijn indien deze beschrijving ook van toepassing zou zijn op 'het jachtkampement Wezuperbrug'. Bij de vindplaats Salzgitter Lebenstedt gaat men er vanuit dat het 50.000 jaar geleden door Neanderthalers werd ingericht en bewoond. Het zou niet lang duren voordat de moderne mens deze jachtvelden zou gaan betreden. Na 35.000 jaar voor heden, worden in de graven op nederzettingen in Moravië bv, zoals Dolni Vestonice, alleen nog maar Cro Magnon-mensen aangetroffen. Sterk gelijkend op ons. Wezeperbrug, met een datering van 41.000 BP behoort tot de laatste fase van de Neanderthaler, tenminste als het een restant van een kampement betreft.

Om de pijplijn onder het Oranjekanaal door te kunnen laten duiken wordt de gleuf plaatselijk verder uitgediept tot op een diepte van meer dan zes meter. Dit werd de opgravingsput van Wezuperbrug. Het kanaal ligt achter de begroeiing, achter de RAAP-medewerkers. Links van de gele waterpomp werden in 1991 al de eerste mammoet restanten aangetroffen. Men groef niet meer op dan waar men bij kon komen. Bij de aanleg van de tweede pijplijn, verwachtte men daarom wederom restanten aan te treffen. Dit bleek te kloppen. Deze tweede opgraving leverde opnieuw mammoetdelen op, waaronder twee kiezen die mogelijk passen in de schedel van de eerste opgraving in 1991, want in de schedel die toen werd opgegraven ontbraken nl twee kiezen. Indien ze blijken te passen, dan zijn ze op de een of andere manier meer dan tien meter van elkaar gescheiden geraakt. Was de oorzaak ervan een natuurlijke? Sterk stromend water zou ook de rest hebben doen verspoelen, want mammoetkiezen zijn nogal zwaar. Permafrost-bodembewegingen? Die zijn wel in het bodemvlak op de site aangetoond, zie foto's verderop. Maar ook daardoor zou een verplaatsing van meer dan tien meter niet verklaard kunnen worden. Er moet daarom een andere oorzaak aan te wijzen zijn.

De botvondsten van Salzgitter Lebenstedt werden vnl aangetroffen in het ondiepe water langs de oever van een pleistocene rivier. De afscheiding van droge oever en water is duidelijk te zien. In het Braunschweigische Landes Museum in de stad Wolfenbüttel is een deel van de vondsten te zien. In 2008 heb ik het bezocht en er foto's genomen. Er is een klein deel van de vindplaats in z'n geheel gereconstrueerd. De hut en de schedelopstelling berusten volgens mij op fantasie, hoewel het voor te stellen is dat een toenmalige hut er ongeveer zo uitgezien kan hebben. Ook een dergelijke cultusplaats zou denkbaar zijn.

De afgedankte botten liggen her en der verspreid in het ondiepe water langs de oever van de rivier. Deze vuilstort besloeg een groot oppervlak. Langs de nederzetting van Dolni Vestonice had ze een lengte van vele tientallen meters. De breedte en hoogte waren eveneens enorm. Ook die afvalhoop lag voor het grootste deel in het water van een riviertje. Waarom mensen uit die tijden hiervoor kozen is niet te begrijpen. Op de wal bij de hut is geen enkel botje te zien. Men zou denken dat de overgebleven vleesdelen aan de botten het water zouden doen infecteren bij rotting en dat men bij het drinken er van allerlei ziektes kon oplopen.

Het aantreffen van vraatsporen op botten uit een dergelijke vuilstort is een algemeen verschijnsel gebleken na inspectie van de opgegraven delen. De botten lagen ver genoeg van de tenten af om ongemerkt door wolven, vossen, ratten en muizen versleept en aangevreten te kunnen worden. Alle zachtere delen, zoals de gewrichtsnobbels waren voor deze dieren toch nog een lekker hapje. Wolven en vossen zullen soms wel eens bij dit feestmaal verrast zijn en als bontjas of muts zijn geëindigd.

Op de vindplaast Salzgitter Lebenstedt langs het riviertje de Krähenriede werden o.a bovenstaande 'verse' vuursteen gereedschappen aangetroffen. Het gaat om vuistbijlen, schavers, messen, hakkers enz. Er werd een complete toolkit opgegraven, passend binnen de menselijke overlevingsstrategie behorende bij het toenmalige klimaat en de ermee samenhangende biotoop. In het museum van Wolfenbüttel ligt maar een beperkt deel van alle vondsten die men op de site heeft opgegraven. Het is algemeen bekend van opgravingen dat er bij het vervaardigen van stenen gereedschappen een enorme hoeveelheid afval vrijkwam, bestaande uit ontelbare afslagen die deels weer tot een ander werktuig werden omgevormd en die deels niets anders waren dan afval. Op een site waar vuursteen bewerkt werd, wordt dan ook een enorme hoeveelheid van dat afslag-afval gevonden, vaak bestaande uit miniatuurafslagjes, de splinters. Zo ook op Salzgitter Lebenstedt. De vondsten werden ontdekt in 1952 bij de aanleg van een pompstation. De site werd daarna een soort model voor alle opvolgende ermee vergelijkbare vindplaatsen. Dit ging ook op voor de in 1965 door een amateur bij Hoogersmilde ontdekte vuistbijlen, die door diepploegen aan de oppervlakte van een akker waren terecht gekomen. De vondsten werden gemeld en nog datzelfde jaar werd er een opgraving verricht. Tot op een diepte van 80 cm onder de bouwvoor werden nog artefacten in onverstoorde grond aangetroffen. Hiermee was overduidelijk aangetoond dat het om een in situ ging van Mammoetjagers. De Neanderthaler had zijn sporen dus ook in ons land achtergelaten. De vondsten werden al gauw naast die van Salzgitter Lebenstedt gelegd en er werd gekeken naar de overeenkomsten. Die waren overtuigend genoeg om te kunnen stellen dat Hoogersmilde tot dezelfde cultuurgroep behoorde. Die werd toen nog de 'Lebenstedtgruppe' genoemd. De betrokken wetenschappers, prof Waterbolk en dr Van der Waals, omschreven het in 1973 alsvolgt:

"De Lebenstedtgruppe is de enige midden paleolithische cultuur binnen het gebied van het Noordwest-Duitse Laagland, en direct naastliggend is Hoogersmilde niets anders dan de westelijke exponent ervan.....Dit gecombineerd met het feit dat Bosinski meerdere vuistbijlen van Hoogersmilde als karakteristiek beschouwt voor zijn Lebenstedtgruppe, lijkt het er sterk op dat er een relatie bestaat tussen de twee....Indien de grote zware bijlen van Hoogersmilde of Hijken ‘los’ gevonden zouden zijn, dan hadden we ze zondermeer tot de Lebenstedtgruppe gerekend”.

Er is dus overeenkomst in de toolkit, echter over de 'landschappelijke ligging' van Hoogersmilde en het later ontdekte Hijken en Eemster kan alleen maar opgemerkt worden dat het om 'open land kampementen' ging, en ook dat is een overeenkomst met het Duitse model, ze waren ongetwijfeld ook gelegen in de nabijheid van een rivier of meer. Helaas zijn de bodemomstandigheden op de Noord-Nederlandse sites niet van dien aard dat er organisch materiaal bewaard kon blijven, dus is er ook niets bekend over de jachtbuit en de gereedschappen van bot, gewei en ivoor. Maar gezien de overeenkomsten en de ligging van de Nederlandse sites in de keizandbodems, zijn die ook gedateerd zo rond de 50.000 BP. Het wachten was op een nieuwe site. Die lijkt nu aangetoond te zijn. Op botmateriaal van Wezuperbrug zijn menselijke aangebrachte kapsporen ontdekt. Wat ligt er nog in de bodem? Een opgraving ervan kan een nieuwe impuls geven aan het MP-onderzoek in ons land. Leiden doet momenteel veel ervaring op in de omgeving van Leipzig, waar onder leiding van prof Roebroeks Neanderthal-kampementresten worden opgegraven, gelegen aan de oever van een meer. Hij zou daarom zo zijn activiteiten kunnen verplaatsen naar Wezeuerbrug. De nieuw aan te stellen Paleo-deskundige op het GIA in Groningen, dr Hans Peeters, heeft zijn sporen ook reeds verdiend binnen MP-onderzoek. Hij werkte o.a. in het Zuid-Franse Tautavel mee aan het determineren van de vele vondsten uit de beroemde grot aldaar. Leiden en Groningen zouden met dit project een fraai staaltje van hun opgravingskennis kunnen laten zien. Mijn wens is dat men deze kans niet voorbij laat gaan. Mijn advies is: laat het verleden hierbinnen geen rol spelen, iedereen weet wel waarom.